Etyd – Një dritare drejt qiellit për banorët, e Porto Palermos, të burgosurit që nga ky tunel dëgjonin dallgët dhe nuk i shikonin dot ato… Veç kjo dritë i çonte drejt lirisë, ëndrrës, shpresës… Një portë si ajo që vite më parë kam shikuar në ishullin e Gore-së, përballë Dakarit, ku ndryshe nga banorët e Porto Palermos, ata zbrisnin të prangosur drejt detit, ku anijet i merrnin dhe i çonin në kontinentit e ri përtej Atlantikut. Porta për shpirtrat e popullit të Dantes që e donin aq shumë lirinë.
Miku im Lek Pervizi u rikthye këtu në mesin e viteve ‘90. Vinte nga Brukseli për të rigjetur gjurmët e një kohe të pashlyer në këtë vend ku bashkë me gruan krijoi familjen e tij… Emra njerëzish, data, përkujtime, heshtje, fjalë të ngjizura në mure që nuk mundëm ti dëgjonim, dëshirë mërgimi për tu bërë zogj dhe fluturuar, verbuar nga dielli dhe ikur pa e kthyer kokën pas si në legjendat antike, dëshmi të një dore që s’do të jetonte më, një dëshirë e zhgarravitur dhe e pakuptuar… ç’donte të thoshte ai i dënuar anonim për botën sot… dhe shpirtra të padukshëm jetonin ende në galeritë e ftohta të kështjellës veneciane të pashait të Janinës… Mora një gur… Dhe gurët dinë të flasin! Nuk i dëgjoni?… kështu shkruante dikur Janis Ricos pas telave me gjemba në ishullin e të burgosurve politikë Makronisos… heshtje, erë, deti që hesht dhe që të flet njëkohësisht… Dhe unë kam dëshirë tani ti puth ato mure dhe të ndjej aromën e atyre shpirtrave që ndoshta nuk jetojnë më…
Nga Luan Rama
I.
Eshtë pragu,
jo ai i gurtë,
është pragu i natës para se porta të mbyllet,
pragu i gojës sê tharë dhe të lodhur nga britma
para se atë copë qielli ta zhdukin nga sytë tanë,
ushtari kalon dhe numuron të internuarit
një, dy, tre,
“Po Andrea ku është”, – pyet ai dhe klith i shqetësuar
një nga pleqtë i bën shenjë poshtë këmbëve,
i mjeri Andrea ka gjithë ditën që dergjet atje
me shpirtin në cepat e buzëve,
pa u fikur ende,
pa mundur të ngrihet,
pa flamur,
me një krodhe në duar,
rreshkur, vrarë, tretur, sa një grusht,
pastaj ushtari vazhdon numurimin e tij duke u ngatërruar
njëzet, njëzet e shtatë, njëzet e tetë
kërkon dikë tjetër,
por një burrë me mustaqe i bën shenjë
nga skuta e errët e banjos kolektive
diçka rënkon atje, diçka frymon ende,
minutat vazhdojnë pa ditur se ç’orë është,
ç’ditë, ç’muaj,
ushtari mbyll hundët, shfryn si një kalë plak dhe pret
gjersa njeriu të dalë duke ngritur pantallonat
e ecur zvarrë bashkë me hijen e tij
nëntëdhjetë e nëntë, njëqind, njëqind e një,
ushtari i pashkollë kruan prapanicën e shan nëpër dhëmbë
i mërzitur nga ai numurim i kotë,
pasi njerëzit s’mund të fluturojnë,
të bëhen zogj e të ikin në terrin e natës
ç’mund të bëjë kjo shqiponjë gërvishtur në mur?
Numërat mjaftojnë, ç’rëndësi kush,
njerëzit s’mund ti kapërcejnë portat e ferrit,
veç në qofshin ëngjëj,
dhe ai nxiton të mbarojë shpejt,
e pastaj të ngjitet lart
të marrë frymë thellë,
të shohë detin dhe pulëbardhat
e të harrojë sketerrën që ka lënë poshtë,
duke menduar me tmerr se një ditë mund të ndodhet dhe ai aty.
Dhe atëherë shkon menjëherë në kthinën e tij rrahur nga era
dhe përplaset në shtratin e hekurt duke thënë me vete:
deri kur kështu?
Shtiza e flamurit hënën e ka ndarë më dysh
dhe “kallashnikovi” i varur aty
ia pengon flakërimën e diellit që zhytet tutje në det,
“Ne s’jemi më në luftë», pëshpërit ai…
II.
Ora 13.00, është koha e supës për të shuar urinë,
së pari atë të fëmijëve, pastaj të pleqve, e grave,
dhe në fund urinë tonë,
urinë që na kaplon nga mëngjesi në mbrëmje
që na zgjon në mesnatë
me një therrje në fund të barkut.
Eshtë klithma e urisë,
britma e të gjithëve,
këtu fëmijët endërrojnë kazanë supe
që derdhen parreshtur mbi pjatat tona alumini,
aq sa rrjedh ngado,
nga porta lart që hapet,
nga plasaritjet e guvave,
dhe nga vetë ajo copëz qiell
që nderet si dëshmitare e jetës që vazhdon,
dhe supa u duket se bie në formë shiu
supë, supë, supë,
kjo është kënga e supës me një grusht fasulesh në të,
vetëm ëndrra i mbush barqet e tyre,
dhe buka e Dedës gatuar me ujë deti,
dhe në orët e vona ata nisin të flasin përçart,
të ngatërrojnë ditët me netët,
pasi kanë mbetur të pangopur të përjetshëm.
III.
– Ç’është ajo atje? – pyet Bibi.
– Qiell! – i thotë e ëma me trishtin që i nderet mbi qepalla.
– Po qielli nuk është aq i vogël! – këmbëngul Bibi.
– Eh, Bibi, edhe qiellin e kanë zvogëluar tashmë!
– E kanë prerë me gërshërë?
– Po, e kanë prerë, e kanë bërë sa një shami.
Bibi hesht dhe sheh nga gardiani. S’di ç’të thotë,
dhe në ëndërr shikon një copë qiell
sikur ta ketë kthyer atë në një balonë të kaltër
me shirita të bardha resh,
dhe me të rend ashtu zbathur i gëzuar
duke shkelur si Simbadi me këmbët në qiell,
duke shkelur pastaj mbi det,
e pastaj kapet të lozë nga bishti i balonës-qiell.
– Ej, Bibi, u çmende? Ç’bën këshu? – i thotë xha Naqo,
por Bibi në mëndjen e tij vrapon në lëndinën para shtëpisë
dhe balona tashmë është bërë e madhe,
e madhe sa një qiell i pambarrimtë,
por ah, tek loz me erën, balona i ikën nga duart,
qielli zvogëlohet dhe bëhet aq sa ç’ishte më parë
një shami sa për të lidhur kokën e nënës që pikëllon trisht,
shami për të fshehur lotët,
Bibi qan…
– Ah, Bibi!
Por Bibi habitet se gjithçka është zhdukur tashmë
dhe ai ka mbetur në errësirë, bashkë me nënën e tij:
– Shko tani të flesh Bibi, se porta u mbyll…
– Nesër do ta shohësh sërrish balonën tënde, – shton hidhur xha Naqo.
IV.
Rako palosi letrën dhe e futi sërrish në xhepin e tij.
Një lot i nxehtë i dogji duart,
djali i Rakos ishte vrarë në kufi.
– Të rrosh vetë Rako!
– Të rrojë kujtimi i djalit!
– Mos ki dert Rrako se ne do të jemi djemtë e tu!
– Merre Rrako, ndize një!
Me duart që i dridhen Rrako nis të dredhë duhanin
me një copë të vjetër gazete,
kur e ndezi pa se në majë po digjej njëri sy i diktatorit,
fotografia digjej bashkë me gishtin e Rakos
dhe ai e thithi akoma më fort
që të zhdukej dhe syri tjetër i fotografisë.
I mbushi mushkëritë xha Rrako:
«S’më vret dot ti mua»! – i foli cigares
dhe hiri i ra nga gishtërinjtë,
si një borë e zezë morti
duke parë i kënaqur gjersa gazeta u dogj e tëra.
Pastaj u ngrit dhe doli para shkallëve duke mbushur gjoksin,
ngriti sytë lart dhe vështroi atë diell
që tani po e ngrohte më shumë se kurrë…
V.
Roza thuamë:
po të kishe lapsa me ngjyra çdo të vizatoje?
– Diej! Diej të kuq!
– Pse?
– Sepse më shfaqen natën në gjumë.
Endërroj gjithnjë sikur jam në shtëpinë e diellit.
– Pse, nuk të pëlqen këtu me nënën tënde?
– Hëm… po unë nuk e dua errësirën
dhe gjithë këto hije të frikshme që shfaqen ngado,
dielli më ngroh,
do të vizatoja diej për secilin nga ju…
– Po ne jemi shumë!
– S’ka gjë, do vizatoj nga mëngjesi në mbrëmje.
që ju mos të keni më ftohtë.
Gjyshja që më vdiq më tregonte një përrallë:
“Vajzën që i ishte premtuar diellit”,
dhe unë dua të jem ajo vajza,
pres të më rriten flokët,
t’i bëj gërsheta të gjata, të arta,
të kapem në to dhe të ngjitem drejt diellit
atëherë do ti them diellit të vijë deri tek ju
e tu ngrohë sa më shumë
e tu marrë dhe juve në shtëpinë e tij.
VI.
Një flutur e madhe krahë-verdhë
hyri s’dihet si, pa lejen e askujt,
pa leje kalimi,
kapur në grackë nga vapa,
pa ditur se kishte rënë në botën tjetër.
Vinte rrotull gur më gur
gjersa ndaloi në supin e Kamberit që dergjej në jerm.
– Perëndia të solli tek ne! – tha i gëzuar ai
dhe i harroi plagët e tij,
– Kushedi ç’habere ke sjellë!
– Oh, ç’krahë të bukura, të arta! – pëshpëriti Roza e vogël, –
po ne, pse s’kemi krahë si fluturat?…
VII.
– Kam mall e dashur!
– Dhe unë shpirti im!
– Prit sa të fiket feneri i fundit…
pastaj ai zgjati duart dhe e afroi në gjoksin e tij
nën atë batanije të pisët,
me erë myku dhe këllire.
– Oh sa mall, – pëshpëriti ajo.
– Përse digjesh kështu?
– Mermë i dashur në lëndinat e tua,
puthmi gjinjtë që po rreshken,
s’do doja të lindja në këtë guvë të ndyrë,
në këtë errësirë pa yje,
do doja një shtrat plot yje, qëndisur si në Kashtën e Kumtrit,
me një diell të madh,
me një qiell blu e të përskuqur,
gjaku im të kërkon,
barku im do përkujdeset për pjellën tonë,
që ajo ti mbijetojë rrebeshit,
në rrufe dhe në dhimbje,
pushtomë burri im në këtë eklips të pafund,
vetëm kështu ti më bën të lumtur,
ti harroj të njëqind plagët
dhe thikat që më janë ngulur në shpirt,
të harroj vrasjen e atit tim, varret,
dua të ndjehem grua,
dua që një ditë të bëhem nënë…
sonte mos më lësho nga krahët, i ëmbli im!
VIII.
Ah, kjo kështjella e bukur
ngritur nga pashai për Vasiliqinë,
bedenë në erë dhe gjunjë që lagen në det,
ku ta dinte e mjera grua
me sytë e zinj dhe gjinjtë e kolmë
që ata gurë kështjelle
një ditë do të ktheheshin në rrasa varri,
ku vdekja bën ritin e saj pa lutje,
çdo orë, çdo ditë, çdo muaj,
ku era shënon epitafe për ata që donin lirinë dhe dashurinë,
gurë, bedena dhe hije
poshtë në guvat e Polifemit,
dhe dielli që ndalet në hyrje si i prangosur
për të mos hyrë në kthinat e pëshpërimës,
ku Koroni pret të marrë në dorëzim të vdekurin e radhës,
mëkatarin pa emër,
për ta çuar poshtë Jonit të trishtë,
përtej ëndrrës,
por jo harrimit,
era këtu flet me gjuhën e mallit dhe të gurit…
IX.
Koha këtu hesht si një kambanë e shurdhuar,
Ç’rëndësi ka bota?…
Po, të gjitha kambanat janë shurdhuar
nga nata e gjatë e plumbit,
Bibi i vogël ka gjetur një kërmill
dhe ndjek me kureshtje udhën e tij,
“Sikur të isha dhe unë një kërmill, – mendon Bibi,
do mund t’i ngjitja shkallët e gurit
dhe më së fundi ti shikoja jashtë pulëbardhat,
dhe dallgët me shkumë”.
Çuditërisht, me sy të çakërritur,
të gjithë shikonin një fjongo të bardhë që ngrihej në ajër
thithur lart nga ajri, jeta a kushedi ç’Hyjni,
një vajzë e re e sheh e ngazëllyer fjongon e saj dhe pëshpërit,
“Të paktën ajo le të shkojë,… të paktën…”